[العدان]

تیمور پساز روی کار آمدن به یاری شیخ‎ابوظبی عیسی‎بن‎صالح را برای مذاکره به مسقط خواند،اما مذاکره محرم 1322ق/دسامبر 1913م مسقط به نتیجه نرسید (لاندن، 395؛ فیلیپس، 160). با درگیری جنگ جهانی اول موقعیت بریتانیا در دفاع از عمان به‎ویژه بر اثرتبلیغات آلمان علیه انگلیس در خلیج‎فارس دشوار شد، با این همه در رمضان 1332ق/اوت 1914م سربازان انگلیسی ـ هندی بیشتری را به عمان کشید (لاندن، 396، فیلیپس، 161). در ربیع‎الاول 1333ق/ژانویه 1915م امام سالم نیروهای قبایل غافری به سرکردگیحمیربن‎ناصرو شیخ‎بنی ریام (از جبل اخضر) و هناویانِ پیرو شیخ‎عیسی را از شرقیه بهسوی مسقط راهبری کرد، اما در شکست دادن نیروهای بریتانیایی ناکام ماند. درربیع‎الاخر 1333ق/فوریه 1915م لرد هاردینگ نایب‎السلطنه هند به مسقط آمد و سلطان رابه مذاکره با مخالفان واداشت و بدین‎سان دوره طولانی 5 ساله مذاکره بی‎نتیجه سلطانبا امام آغاز شد. در این میان مذاکره‎هایی نیز میان عیسی‎بن‎صالح و نماینده سیاسیبریتانیا انجام گرفت، اما به توافقی نینجامید. نیروهای سنتی با حضور بریتانیامخالفتی نداشتند، اما خواستار خروج واحدهای نظامی آن از کشور بودند، سلطان را یکبدعت گذار می‎دانستند و به‎ویژه از آن شکایت داشتند که بریتانیا منهیات مذهب اباضیـ همچون خرید و فروش شراب و تنباکو ـ را روا می‎داند، اما مباحات آن ـ همچون خریدفروش برده و اسلحه ـ را ممنوع می‎سازد. آنان همچنین منکر سلطه بریتانیا بر دریابودند و نیز می‎خواستند که سلطان تنها فرمانروایی کند و امور مذهبی در دست امامباشد (لاندن، 397). سلطان این شرایط را نپذیرفت و حالت نه جنگ و نه صلح ادامه یافت. در 1335ق/1917م امام سالم‎بن‎راشد، احمدبن‎ابراهیم برادرزاده واپسین امام و دوست وخویشاوند سلطان را از رستاق بیرون راند و بدین‎سان شکافی میان شاخه‎های خاندان آلبوسعید پدید آورد. احمدبن‎ابراهیم به مسقط گریخت و به پشتیبانی از رژیم پرداخت.
در فاصله سالهای 1331-1336ق/1913-1918م زندگی اقتصادی و اجتمای بخشهای ساحلی وداخلی عمان بر اثر جنگ شهری و آشفتگیهای زاییده از جنگ جهانی اول در خلیج‎فارس ازحرکت بازماند. و در واقع کشور عمان به 2 پاره «سلطان‎نشین مسقط» و «امام‎نشین عمان» تقسیم شد. سلطان تیمور بر مسقط و شهرهای ساحلی فرمان می‎راند و امام بر دیگر مناطقداخلی چیره بود (نشأت، 299-300). پایان جنگ جهانی اول، بریتانیا را برای برقراریآرامش به تکاپو واداشت. در اوایل 1337ق/پاییز 1918م طرحی برای اصلاح از سوی هاورثنماینده سیاسی بریتانیا در عمان تنظیم شد که در آن بازسازی دستگاه مالی و حکومتی وامنیتی و نیز پستهای کلیدی که در آن بازسازی دستگاه مالی و حکومتی و امنیتی و نیزپستهای کلیدی که می‎بایست به پرسنل انگلیسی ـ هندی واگذار شود پیش بینی شده بود. سلطان از ناتوانی سیاسی این طرح را پذیرفت و در برابر سپردن مهار حکومت مرکزی بهبریتانیا، 000‘650 روپیه برای پرداخت وامهای خود دریافت کرد. وینگیت که از 1337ق/1919م جانشین هاورث شد کوشید تا این برنامه اصلاحی را به اجرا درآورد. هم ازاین‎رو درصدد مذاکره با امام برآمد، اما امام شرایط پیشنهاد شده را نپذیرفت (لاندن، 402-403). حکومت سلطان برای پذیراندن مصالحه، اما را از رهگذر افزایش 50 % مالیاتکالاهای تولید شده در قلمرو امامت زیر فشار گرفت، اما مصالحه تنها پس از آنکه امامسالم ابن‎راشد در 1338ق/1920م به دست یکی از مردان قبیله آل وهیبه کشته شد، تحققیافت. پس از سالم‎بن‎راشد، یکی از نزدیکان عیسی ابن‎صالح به نام محمدبن‎عبداللهخلیلی از قبیله بنب‎رواحه به امامت برگزیده شد. اما محمد در واقع ابزار دستعیسی‎بن‎صالح بود (کلی، 180-181) و بدین‎سان عیسی‎بن‎صالح گذشته از اقتدار دینی (بهواسطه امام تازه)، از قدرت سیاسی و نظامی ویژه‎ای برخوردار شد، زیرا بریتانیا وسلطان او را به عنوان تنها نماینده قبایل به رسمیت شناختند. سپس مذاکره میان امامتو سلطنت از سر گرفته شد و سرانجام در 11 محرم 1339ق/25 سپتامبر 1920م پیمانی درروستای سیب بسته شد. پیمان سیب که از سوی امام عمان به وسیله نماینده‎اشعیسی‎بن‎صالح حارثی و از سوی سلطان به وسیله وینگیت کنسول بریتانیا به امضاء رسید،اگرچه از نظر حقوقی تمامیت حاکمیت سلطان را تأیید یا انکار نمی‎کرد، اما امام را وامی‎گذاشت تا در قلمرو خود به گونه‎ای مستقل فرمان براند (امین، 285) . و درواقع بهجدایی 2 قلمرو سلطنت و امامت رسمیت بخشید (نکـ قلعجی، 601-602، متن پیمان؛ نشأت، 300-301؛ لاندن، 403-404).
در 1339ق/1920م کتپیتان مک کالوم نماینده سیاسیبریتانیا در کویت به عنوان نخستین تن از وزیران و مشاوران مالی انگلیسی سلطانبرگزیده شد (فیلیپس، 178؛ لاندن، 42). از این پس سلطان مسقط با 2 مشکل اصلی، چگونگیبرخورد با اقتصاد ساحلی و چگونگی کسب اقتدار بیشتر برای فرمانروایی روبه‎رو بود. ویدر 1344ق/1925م قراردادی در زمینه استخراج نفت با کمپانی به نفت لغو شد. برنامهاصلاحی و سازماندهی مجدد سیستم مالیات‎بندی و دستگاه اداری مسقط ـ به‎ویژه بر اثرتضاد این سیستم با مالیات ناکافی زکات ـ با دشواریهای فراوان روبه‎رو بود. برپاییاداره‎های گمرکی در صور و صحار و بندرهای باطنه، حکومت را نه تنها با مقاومتقابیلبلکه با مقاومت تنی چند از حاکمان تقریباً خودمختار آل بوسعید همچون حَمَد فیصلروبه‎رو کرد. قبیله آل سعد باطنه نیز توانست تلاشهای مسقط را برای استقرار گمرکخانهتا 2 سال به تعویق افکند و سرانجام این مشکل تنها با دخالت نظامی بریتانیا حل شد. همچنین در جنوب مشقط، حکومت در اعمال اقتدار خود گرفتاریهایی داشت و اگرچه بریتانیاتوانست بخش مهمی از صور را به پذیرش نظم جدید وادارد، اما در نواحی داخلی جعلان بامقاومت روبه‎رو شد و قبیله بنب‎بوعلی به استقلال طلبی گرایید و شیخ آن خود را امیرجعلان خواند، با این همه عملکرد مقامات مسقط در تشکیل اداره‎های جدید، با یاریبریتانیا، موفقیت آمیز بود.
در داخل عمان امامت محمدبن‎عبدالله خلیلی از وضعیاستوا برخوردار بود و نظام امامت تا 1359ق/آغاز دهه 1940م به وسیله 3 تن ادارهمی‎شد: امام محمدبن‎عبدالله که هنگام برگزیده شدن به امامت 35 سال داشت راه انزوادر پیش گرفته بود، عیسی‎بن‎صالح قدرت نظامی و سیاسی را در دست داشت وسلیمان‎بن‎حمیر که خود را شاه‎نبهانیه می‎نامید بر جبل اخضر فرمان می‎راند.
دراین دوره عبدالعزیز سعود امیر وهابی برای گسترش قلمرو خود به شرق جزیرةالعرببه‎ویژه بریمی چشم دوخت. امام برای پیشگیری از این خطر، نیرویی از واحدهای هناوی وغافری را به فرماندهی عیسی‎بن‎صالح و سلیمان‎بن‎حمیر به بریمی فرستاد. عیسی‎بن‎صالحبر عبری و دَریز و خنک دست یافت، اما بر اثر بیماری ناگزیر عقب‎نشینی کرد. امام بهدنبال این رویدادها در پی کناره گیری برآمد، اما بزرگان قبایل کناره گیری او رانپذیرفتند و وی تا پایان زندگی همچنان نگران تحرک وهابیان بود (کلی، 181-182،لاندن، 410-411). سلطان در 1351ق/1932م به نفع پسرش سعیدبن‎تیمور کناره گرفت و عمانرا ترک گفت و در شهرهای مختلف هند به گشت و گذار پرداخت و سرانجام در 1385ق/1965مدر بمبئی درگذشت و همان جا به خاک سپرده شد. در دوره سلطنت او نفوذ بریتانیا درعمان به اوج خود رسید.
12.سعیدبن‎تیمور (حکومت: 1351-1390ق/1932-1970م). وی دریکی از مدرسه‎های سلطنتی بریتانیا در هند و سپس در بغداد آموزش دید و پس از بازگشتبه عمان جایگزین محمدبن‎احمد‎الغَشّام نخست وزیر وقت شد و عملاً به فرمانرواییپرداخت و در 1351ق/1932م رسماً به سلطنت رسید. او همچون پدرش مشاوران انگلیسی داشت،اما کوشید تا آزادی عمل بیشتری به دست آورد و بازپرداخت وامهای سنگینِ بازمانده ازدوران پدر تا اندازه‎ای از تکیه کامل بر بریتانیا بکاهد. از این‎رو به بازسازیدستگاه اداری و منابع مالی خود پرداخت ومالیاتهای سنگینی از مردم گرفت. با اینهمهاقدامات وی زمینه جنبشهای بزرگی را در این کشور فراهم ساخت.
در این دوران، نظامامامت در درون عمان گسترش بیشتری یافت و با تسلط امام بر عبری قلمرو امامت در سده 144ق/20م به نهایت گستردگی خود رسید و مرزهای آن از جنوب به بلاد بنب‎بوحسن، ازمشرق به رشته کوه هَجَر، از شمال به عبری و از غرب به شنزارهای رُبع‎الخالی می‎رسیدو بنابراین ایالتهای عمان، الشرقیه، وادی سمایل و مناطق‎الجبل‎الاخضر و بخش شمالجعلان و منتهی‎الیه جنوب منطقه ظاهره زیر نفوذ امام بود (لاندن، 411-414). امام دراداره امور از قاضیان و تمیمه‎ها (تمائم، سران قبایل) و دیگر افراد منتفذ کمکمی‎گرفت، در شهرهای مهمتر قاضی و والی نصب می‎کرد، اداره امور محلی را بهگردآورندگان زکات و تمائم می‎سپرد و اینهمه، رسماً زیر نظر او عمل می‎کردند. زکاتتنها منبع درآمد بود، اما نیازمندیهای اداری و نظامی امامت را برنمی آورد و بی‎گمانبخشی از درآمدهای خصوصی برخی از رهبران نیز برای مقاصد همگانی صرف می‎شد. امامهمواره نیروی کوچکی مرکب از 400 تا 500 تن را آماده به خدمت داشت و همچنین پرچمویژه خود را برمی‎افراشت. در این پرچم سفیدرنگ شمشیری به رنگ سرخ به صورت افقیترسیم شده بود که در زیر آن آیه «نَصرٌ مِنَ‎الله وَ فَتحٌ قَریبٌ» نوشته شده بود (لاندن، 413-414).
در این دوره، گذشته از مشکل روابط امام با سلطان مسقط ومقامات سعودی ریاض، مهمترین مشکل خشکسالی دیرپای دهه‎های 60-1340ق/40-1920م بود کهدر واپسین سالهای دهه 1360ق/1940م بسیاری از ابادیها را به نابودی کشید تا آنجا کهآبادی مهم‎القابِل، مرکز قبیله حرث تقریباً از سکنه تهی شد. در 1365ق/1946معیسی‎بن‎صالح فرد قدرتمند امامت درگذشت و سلیمان‎بن‎حمیر جای او را گرفت. در قلمرومسقط، سلطان در مدت امامت محمدبن‎عبدالله خلیلی که تا زمان مرگ وی در 1373ق/1954مادامه یافت، می‎کوشید تا موقعیت خود را بیش از پیش استوار سازد. وی در 1356ق/1937مامتیاز استخراج نفت کشور را بدون تفکیک قلمرو خود از قلمرو امام به شرکت نفت عمان وظفارمی گسترد، به عربستان روی آورد و از آن پول و اسلحه دریافت کرد (های، 131). درمحرم 1374ق/سپتامبر 1954م نیروی زمینی متحد سلطان و بریتانیا عبری را تسخیر کرد وقلمرو امام را از پایگاه مرزی عربستان جدا ساخت (لاندن، 418). از این‎رو امام غالببرای تثبیت موقعیت خویش در ربیع‎الاول 1374ق/نوامبر 1954م خواستار عضویت در اتحادیهعرب شد، اما پذیرش عضویت امامت عمان (خلیل، 2/177) دیر از راه رسید و درجمادی‎الاول 1375ق/دسامبر 1955م سلطان که ادعا داشت پیمان سیب بر اثر توطئه مشترکامام غالب با سعودیها نقض شده است، نزوی پایتخت امامت را اشغال کرد و بدین‎سانرهبران آن پراکنده شدند. چندی بعد سلیمان‎بن‎حمیر و امام غالب با سلطان آشتی کردندو به عمان بازگشتند، اما طالب برادر امام که به عربستان گریخته شد، در دَمّام مرکزفرماندهی پدید آورد و سپس به مصر رفت و در قاهره دفتر امامت عمان را تأسیس کرد وب هارسال اسلحه به عمان پرداخت و سرانجام در ذیقعده 1376ق/ژوئن 1957م به برادرش کهفعالیت مجدد امامت را در نِزوای اشغال شده اعلام کرده بود پیوست. در ژوئیه همان سالسلیمان‎بن‎حمیر بر شهرهای عمده ایالت عمان چیره شد و سلطان که از سرکوب حاکمیت احیاشده امامت ناتوان بود از بریتانیا کمک خواست. شهر نزوی بار دیگر تسخیر شد و نیروهایامام به شدت سرکوب شدند. سرانجام در رجب 1378ق/ژانویه 1959م امام غالب همراه بابرادرش طالب و سلیمان‎بن‎حمیر و دیگر سران به دمّام گریختند و دولت در تبعید تشکیلدادند و در درون کشور نیز عملیات چربکی همچنان ادامه یافت (فرهنگستان، 115-116). درربیع‎الاخر 1380ق/اکتبر 1960م 10 کشور عربی خواستار طرح مسأله عمان در مجمع عمومیسازمان ملل متحد شدند، اما بریتانیا مخالفت ورزید. سال بعد این موضوع بار دیگر مطرحشد، با اینهمه طرح کشورهای عربی مربوط به شناسایی استقلال عمان و بیرون راندنانگلیس از عمان از اکثریت آراء برخوردار نشد. سازمان ملل کمیته‎ای برای بررسی حقایقبه عمان فرستاد. این کمیته در گزارش خود توصیه کرد که بریتانیا بی‎درنگ به «تحت‎الحمایگی» عمان پایان دهد، اما مسأله عمان به جایی نرسید و همچنان در محافلبین‎المللی مورد بحث ماند. از این پس مبارزه مردم عمان عمیق‎تر و گسترده‎تر ادامهیافت. مبارزه سالهای 78-1376ق/59-1957م از یک رهبری سنتی برخوردار بود، اما مبارزهنیمه دوم دهه 1380ق/1960م در یکی از محروم‎ترین ایالتهای عمان، ظفار، بی‎درنگ شکلچریکی به خود گرفت که نیروهای بریتانیایی به سرکوب آن پرداختند (هالیدی، 53).
در 19 جمادی‎الاول 1390ق/23 ژوئیه 1970م قابوس‎بن‎سعید به دنبال یک کودتایخانوادگی در کاخ سلطان در سلاله قدرت را به دست گرفت و عموی خود طارق‎بن‎تیمور رابه کشور خواند و پست نخست وزیری را به وی واگذاشت (منسفیلد، 212) بدین‎سانسعیدبن‎تیمور به لندن روانه گردید و همانجا درگذشت.
در دوران سعیدبن‎تیمور، بهدنبال پیمان دوستی و دریانوردی و بازرگانی 19 ربیع‎الاول 1371ق/2 دسامبر 1951م که 10 سال تجدید شد، در 1376ق/1957م پیمانی با بریتانیا بسته شد که شامل دریافت کمکهاینظامی، اقتصادی و و فرهنگی می‎شد و در برابر آن تسهیلاتی را برای تأسیس پایگاههاینظامی در سرزمینهای عمان به بریتانیا وامی گذاشت (قدوره، 76-77). علی‎رغم کشف نفتدر 1384ق/1964م و آغاز صدور آن در 1387ق/1967م، وضعیت اقتصادی فرهنگی و بهداشتیکشور بهبودی نیافت و تا 1390ق/1970م، این سلطان‎نشین تنها 3 دبستان و یک بیمارستان (متعلق به یک میسیون پروتستان امریکایی) داشت (منسفیلد، 211) و سلطان بر این نکتهپای می‎فشرد که درآمد نفت می‎بایست صرف تأمین هزینه‎های دفاعی شود. در سراسر دورانفرمانروایی سلطان سعید خرید و فروش برده هنوز رواج داشت (جناب، 107؛ «خاورمیانه» ، 582).

مآخذ: اقبال، عباس، مطالعاتی در باب بحرین و جزایر و سواحلخلیج‎فارس، تهران، مجلس، 1328ش؛ اوبر، ژان، سفرنامه، ترجمه علی‎اقبالی، تهران،جاویدان، 1363ش؛ بوندارفسکی، گریگوری، برتری جویان و امپریالیست‎ها در خلیج‎فارس،ترجمه س.م. زمان زاده، تهران، ابوریحان، 1361ش؛ جناب، محمدعلی، خلیج‎فارس، تهران،پژوهشگاه عوم انسانی، 1356ش؛ ستودارد، لوتروب، حاضرالعالم ااسلامی، ترجمه عجّاحنویهض، بروت، دارالفکر، 1971هـ؛ سدیدالسلطنه، محمدعلی، بندرعباس و خلیج‎فارس، بهکوشش احمد اقتداری و عل ستایش، تهران، دنیای کتاب، 1363ش؛ فرامرزی، تهران، 1346ش؛فرهنگتان دانشهای اتحاد شوروی، تاریخ معاصر کشورهای عربی، ترجمه محمدحسین شهری،تهران، کاوه، 1361ش؛ فسائی، حسن، فارسنامه ناصری، تهران، 1315ق؛ قُدّوره، زاهیه،تاریخ‎العرب‎الحدیث، بیروت، دارالنهضةالعربیة، 1985م؛ قلعجی، قدری، الخلیج‎العربی،بیروت، دارالکاتب‎العربی، 1965م؛ کرزن، جرج ن، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلیوحید مازندرانی، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1362ش؛ کلی، جی بی،الحدود‎الشرقیة، شبه‎الجزیرةالعربیة، خیری حمّاد، بیروت، دارمکتبةالحیاة، 1971م؛نامی، محمدصادق، تاریخ گیتی گشا، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1317ش؛ نشأت، صادق،تاریخ سیاسی خلیج‎فارس، تهران، شرکت نسبی کانون کتاب، 1344ش؛ هالیدی، فرد، مزدورانانگلیسی: نیروی «ضئ اغتشاش» در خلیج‎فارس، ترجمه اختر شریعت زاده، تهران، 1339ش؛ویلسن، آرنولد، خلیج‎فارس، ترجمه محمدسعیدی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348ش؛نیز:

Amin, S. H., Middle East Legal System. Glasgow. Royston Limited. 1985; Hay, Rupert. The Persian Gulf states. Baltimore, the Middle East Institute, 1956; Keesing Contemporary Archiues, Index; Kelly J. B., "A prevalence of Furies; Tribes, Politics, and Roligion in Oman and Trucial Oman", The Arabian Peninsula, London, George Allen, 1972; Khalil, Muhammad, The Arab States and the Arab League, Beirut, Khayats, 1962; Landen, Robert Geran, Oman Since 1856; New Jersey, Princeton University Press, 1967; Lorimer, J. G., Gazetteer of the Persian Gulf, Oman, and Central Arabia, Calcutta, superintendent Government Printing, 1915; Lockhart, L., Nadir shah, London, Luzac, 1938; Mansfield, Peter, The Middle East, London, Oxford University Press, 1973; Miles, S. B., The Countries and Tribes Of the Persian Gulf, London, Frank Cass & Co. LTD., 1966; The Middle East and North Africa 1984-85, London, Europa Poblication Limited; Niebuhr, Carsten, Beschreibung Von Arabien, Graz, 1969; Pearce, F. B., Zanzibar, London, 1967; Philips, Wendell, Oman, a history, Beirut, Librairie du Liban, 1971, Index;
کاظم برگ نیسی