[العدان]

7.سلمان‎بن‎حمد (1361-1381ق/1942-1961م). شیخ‎سلمان برای سست کردن مخالفت نمایندگان گروههای حاکم،به پول پراکنی و هراس افکنی پرداخت و برای گمراه سازی مردم اصلاحاتی را نوید داد. در 1361-1363ق/1942-1944م خطرناکترین دشمنان سیاسی برکنار گردیدند. مخالفان سیاسیبه زندان افتادند و جنبش مردم سرکوب شد. پس از جنگ، دگرگونیهای ژرفی پدید آمد وبندرهای امروزین، پلهایی برای ارتباط جزایر به یکدیگر، جاده‎های مدرن، فرودگاهنمونه برای بزرگترین هواپیماها در شهرهای منامه و مُحرّق، هتلها و باشگاههای نو،مدارس و بیمارستانها ساخته شد. شبکة تلفن و برق و پست گسترش یافت، روزنامه‎هایپرتیراژ به چاپ رسید و انجمنهای ادبی تشکیل گردید.
رویدادهای ایران، در 1370ق/1951م به‎ویژه ملی شدن نفت، جهش تازه‎ای به جنبش مردم بحرین داد و اعتصابیگسترده شکل گرفت که با دخالت نیروهای انگلیسی و نفاق افکنی میان ایرانیان و عربهایبحرین سرکوب شد.
با اینهمه بزرگترین نمود ناخشنودی مردم در 1373ق/1954م پدیدارشد و این هنگامی بود که رهبران محلی سنی و شیعه کمیته‎ای برای انجام تظاهرات وسامان دادن اعتصابات عمومی در پشتیبانی از اصلاحات فراگیر سازمان دادند (داک، 40 و 44). سرانجام شیخ با تأسیس شوراهای نسبتاً انتخابی در زمینة بهداشت و آموزش وانتصاب مشاورانی برای تضمین رفتار منصفانة دستگاه قضایی و نظام امنیت عمومی موافقتکرد (همو، 45). اما مردم به زودی دریافتند که این شوراها جنبة فرمایشی دارند ورؤسای انجمنهای شهرداری و مختاران (کدخدایان) همچنان از سوی حاکم منصوب می‎شوند. اندکی پس از انتخابات شوراهای آموزش و بهداشت در 1375ق/1956م، و همزمان با بحرانآبراه سوئز، شورش مردم اوج تازه‎ای گرفت. زندگی حاکم با تهدید روبه‎رو شد و مردم بابرپایی تظاهرات خیابانی خواستار انتخابات عمومی مجلس و حق تشکیل اتحادیه‎های کارگریشدند. پخش خبر ملی شدن آبراه سوئز به این جنبش دامن زد. اعتصاب اداره‎ها وسازمانهای بحرین فراگیر شد و کارگران شرکت نفت از دادن سوخت به هواپیماهای انگلیسیو فرانسوی که در تجاوز به مصر شرکت داشتند سرباز زدند، در کشور حالت فوق‎العادهاعلام شد و سربازان بریتانیایی مردم را سرکوب کردند و رهبران را به زندان انداختند. در حالی که تقاضای تأسیس مجلس ملی برآورده نشده بود، شیخ اطمینان می‎داد که احکام ومجموعة قوانین کارگری به زودی تدوین خواهد شد. در اواخر 1376ق/1957م بحرین خشم خودرا فرو خورد، اما انگلستان ناچار شد که بلگریو و گروه دیگری از کارمندان دفتر سیاسیرا برکنار کند. با اینهمه، ساخت اصلی حکومت و کل قدرت خاندان حاکم تا مرگ شیخ‎سلمانهمچنان دست نخورده ماند (همو، 45).
8.عیسی‎بن‎سلمان (1381ق/1961م). روی کارآمدن شیخ‎عیسی درنگی در جنبش مردم بحرین پدید نیاورد و جبهة رهایی بخش میهنی بحریندر 1382ق/1962م خواستار آزادی و استقلال میهن و اصلاحات دمکراتیک و بیرون راندننیروهای انگلیسی از جزایر بحرین شد. این جنبش در 1385ق/1965م همزمان با اخراج گروهیاز کارگران شرکت نفت بحرین اوج گرفت و تنها با دخالت مستقیم سربازان انگلیسی به کمک 12 رزمناو، و تعقیب خانه به خانه و شکنجة آزادیخواهان خاموش گشت. هم از این رو،شیخ‎عیسی در سال 1386ق/ 1966م پیمان واگذاری بخشی از خاک بحرین را برای تأسیسپایگاه نظامی در برابر دریافت سالانه 5/1 میلیون لیرة استرلینگ امضا کرد. با همةاینها انگلیسیان، به علت عدم احساس امنیت، بر آن شدند تا پایگاه ارتشی خود را ازبحرین به جایی آرمتر انتقال دهند و سرانجام همة نیروهای نظامی خود را از بحرین بهجایی آرامتر انتقال دهند و سرانجام همة نیروهای نظامی خود را از پهنة خلیج‎فارسبکوچانند. از این‎رو چون در 1391ق/1971م مسألة خروج نیروهای انگلیسی از شرق سوئز وخلیج‎فارس به میان آمد، شاه ایران در زمینة استقلال بحرین به سازمان ملل متحداختیار تام داد. سازمان ملل به دنبال بررسیهای ویتریو وینسپیر گیچیاردی، رئیس دفتراین سازمان در نو، استقلال بحرین را اعلام داشت. شیخ‎عیسی در همان روز با بریتانیاپیمان بست و در سخنرانی روز ملی گفت که کشورش به قانون اساسی نیازمند است (کیهان، 15 فروردین 1349ش)، شیخ در 1392ق/1972م فرمان تشکیل مجلس مؤسسان را صادر کرد وقانون اساسی بحرین مطابق الگوی قانون اساسی کویت و توسط خاندان خلیفه تهیه شد. سرانجام در 1393ق/1973م مجلس ملی بحرین به دنبال برگزاری انتخابات گشوده شد، امانتیجة این انتخابات، خاندان حاکم را به وحشت انداخت زیرا به ادعای دولت، دست چپیهایبحرین پیروزی درخشانی در آن به دست آوردند (کیهان، 18 آذر 1352ش). اما این وضع دیرینپایید و در 1395ق/1975م در پی برخورد میان مجلس و دولت، شیخ فرمان انحلال مجلس راصادر کرد، و برخی از نمایندگان بازداشت شدند، و تا 1403ق/1983م سخنی از بازگشاییمجلس به میان نیامد.
اوضاع اجتماعی و اقتصادی و سیاسی: تا پیش از کشف نفت در 1351ق/1922م، بحرین یک جامعة روستایی بود که زندگی آن بر پایة کشاورزی (در بخشهایشمالی) و صید مروارید و ماهیگیری و بازرگانی می‎چرخید. ساختار جامعه بر شالودة تباریا ازدواج استوار بود. کارکرد ویژة این نظام که در خاندان حاکم و قبایل متحد آنریشه داشت، زمین و ثروت و قدرت را همچنان در چنگ حاکمان نگاه می‎داشت و سیاست مبتنیبر دامن زدن به اختلافات مذهبی نیز به تعیین هوین این ساختار یاری می‎داد. بنابراین، در آغاز سدة 14ق/20م، دو گروه اصلی در بحرین می‎زیستند: از یک سو نخبگان،شامل خاندان حاکم، زمین داران، بازرگانان بزرگ، به‎ویژه فروشندگان عمدة مروارید، واز سوی دیگر توده‎های مردمِ ناآگاه از مسائل سیاسی (رمیحی، 148). هزینة دستگاهفرمانروا را مالیاتهای بازرگانان و مالیات سرانة قبایل که از سوی مختارها گردآوری وپرداخت می‎شد، تأمین می‎کرد و حاکم از قدرتی مطلق برخوردار بود. بیدادگریِ سلطةحاکم تا آنجا دامن می‎گسترد که حتی بازرگانان ثروتمند برای گریز از فشار آن بهتابعیت بریتانیا درمی آمدند. از این‎رو بریتانیا از 1322ق/1904م درصدد برآمد کهپاره‎ای اصلاحات، در راستاری مصالح و هماهنگ با هدفهای خود، به عمل آورد و اختیاراتشیخ‎عیسی را محدود سازد.
گذار از نظم کهنه به نو که به‎ویژه فاصلة میان سالهای 1336 تا 1344ق/1918 تا 1926م را در برگرفت، تا اندازه‎ای سنیان و شیعیان را بهیکدیگر نزدیک ساخت، امّا شکاف میان آنان را کاملاً از میان نبرد و خاندان حاکم واستعمار بریتانیا بارها از این شکاف برای سرکوب جنبشهای اجتماعی مردم سود جستند. تاپیش از دگرگونی بنیادی اجتماعی بحرین که با نوسازی دستگاه حکومت در پی جنگ جهانیدوم آغاز شد و خواه ناخواه اندیشه‎ها و وشهای تازه را به زندگی اجتماعی و خانوادگیبحرین راه داد، نقش زن در چهار دیواری خانه محدود می‎شد. تنها زنان ماهیگیری ودهقانان بیرون از خانه کار می‎کردند و به تمیز کردن و فروختن ماهی می‎پرداختند و بهشوهران خود در کار کشت و درو محصول یاری می‎دادند. اما تا 1374ق/1955م، حتی یکسازمان برای زنان در کار نبود تا ایشان بتوانند از راه آن نقشی در اوضاع اجتماعیایفا کنند. در این سال انجمن «نهضه فتاه‎البحرین» تشکیل شد که در اصل به زنانخانواده‎های نخبه تعلق داشت و برخی خدمات محدود اجتماعی برای خانواده‎های تهیدستانجام می‎داد. 5 سال بعد، انجمن دیگری از زنان طبقات متوسط تشکیل شد که نقش فعالتریایفا کرد و به تأسیس آموزشگاه پرستاری پرداخت. از آن پس سازمانهای دیگری پدید آمد. در سالهای اخیر زنان، گذشته از بانکها و دفاتر خدمات دولتی و صنعت نفت و هتلها، دردستگاه پلیس نیز به کار پرداخته‎اند. (رمیحی، 154). بر اثر اصلاحاتی که به‎ویژه پساز ورود بلگریو به بحرین روی داد، آل خلیفه از بسیاری پیوندهای کهنه و مبتنی برسلسله مراتب قبیله‎ای و قومی چشم پوشید تا قدرت خود را در پرتو نفوذ و اقتداربریتانیا حفظ کند. این حرکت بر اثر فروپاشی صنعت مروارید که زاییدة رونق بازارهایمروارید مصنوعی ژاپن بود، آسانتر شد، زیرا دیگر بازرگانان مروارید یک نیروی سیاسییا اقتصادی مستقیم به شمار نمی‎آمدند؛ نخبگان آل خلیفه و زمینداران به طبقة بالایتازة جزیره تبدیل شدند و ثروت آنان به دنبال دستیابی بر درآمد نفت نه تنها ساختاراجتماعی را تغییر داد، بلکه به پیدایش یک طبقة میانی انجامید و شرکت نفت بحرین، یابه کار انداختن سرمایه‎های محلی، در قراردادهای فرعیِ طرحهای خود از آن پشتیبانیکرد. دهقانان، ماهیگیران یا غواصان مروارید به سرعت کار خود را رها می‎کردند تاب هخدمت دولت و صنایع نفت و دیگر صنایع نو درآیند. یکی از نتایج این وضع آن بود کهفرقه‎هایی که تعصّبات مذهبی، آنان را از یکدیگر جدا می‎ساخت به هم نزدیک شدند (همو، 151). افزایش تقاضا برای کالا که به دنبال کشف نفت پدید آمد به پیدایش نمایندگیهایبازرگانیِ همسو با انحصارات امپریالیستی انجامید که از سوی حکومت و در جهت منافعبازرگانان بزرگ سرپرستی می‎شد. رشد آگاهی سیاسی مردم که از دهة 20 سدة 20م (1338-1348ق) آغاز شد، و افزایش شمار کارگران، به‎ویژه در صنایع نفت، بحرین را بارشته‎ای از جنبشهای اجتماعی و سیاسی پی در پی روبه‎رو ساخت که به‎ویژه در 1372 تا 1375ق/1953 تا 1956م به اوج رسید و سالهای سرکوب را به دنبال آورد، اما نقش مؤثریدر پایان 2 قرن سلطة بریتانیا در خلیج‎فارس و استقلال بحرین در 1391ق/1971م ایفاکرد. با اینهمه، هنوز دشواریهایی هست، زیرا تأسیسات نیروهای دریایی سلطنتی انگلیسدر «جُفیره» به پایگاه هوایی امریکا «آ. اس. یو» تبدیل شده، هرچند هر دو طرف بهشدّت آن را انکار کرده‎اند (کیهان، 2 خرداد 1363ش).
در سالهای اخیر بحرین شاهدبسیاری فعالیتهای سیاسی و نظامی سازمان یافته بوده است. در 1390ق/1970م تلاشی برایسرنگونی حکومت انجام گرفت که به شدت از انتشار اخبار آن جلوگیری شد. (رمیحی، 157،حاشیه). در 1401ق/1981م کودتای نافرجامی به وقوع پیوست که حکومت بحرین آن را بهایران نسبت داد و ایران آن را به شدت تکذیب کرد (کیهان، 2 خرداد 1363ش). به هر حال،حکومت بحرین، برای پیشگیری از خطرهای احتمالی، مناسبات تنگاتنگی با عربستان سعودیبرپا کرده است و پل دریایی 25 کیلومتری میان عربستان و بحرین که در 1405ق/1985م بهپایان رسیده، گذشته از آنکه بحرین را به «تفریحگاه خلیج» تبدیل کرده، در راستایرسیدن به این هدف ساخته شده است (کیهان، 23 فروردین 1363ش).

مآخذ: باوزیر،سعیدعوض، معالم تاریخ‎الجزیره‎العربیه، عدن، مؤسسه‎الصبان والشرکاء، 1966م؛ بایندر،غلامعلی، خلیج‎فارس، خرمشهر، 1317ش؛ داک، آنتونی جان، امارات خلیج‎فارس، ترجمة مهدیمظفری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1357ش؛ زرکلی، خیرالدین، الاعلام؛ زرین قلم،علی، سرزمین بحرین، تهران، سیروس، 1337ش؛ کحاله، عمررضا، معجم قبائل‎العرب، دمشق،المطبعه‎الهاشمیه، 1368ق؛ نیز:

Abu Hakima, Ahmad, History of Eastern Arabia, Beirut, Khayats; Adamiyat, Fereydoun, The Bahrain Islands, New York, Praeger, 1955; Rumaihi, M. G., Bahrain-Social and Political change since the First World War, London & New York, Bowker, 1967, p. 150; Tadjbakhche, Gholam-Reza, Laquestion des Iles Bahrein, Paris, 1960.
کاظم برگ نیسی